انواع مالیات بر درآمد در ایران

مقدمه

«مالیات بر درآمد» یکی از ارکان اصلی تأمین مالی دولت و ابزار هدایت اقتصادی است. در ایران، چارچوب کلی آن در قانون مالیات‌های مستقیم و احکام سالانه‌ی قانون بودجه تعیین می‌شود. اگرچه اصول ثابت‌اند (مثل نرخ ۲۵٪ برای اشخاص حقوقی و پلکانی‌بودن مالیات اشخاص حقیقی)، اما آستانه‌های معافیت، دامنه مشمولان و برخی تکالیف اجرایی هر سال به‌روزرسانی می‌شود. در این مقاله، بر پایه آخرین تغییرات ، انواع درآمدهای مشمول مالیات، نرخ‌ها، معافیت‌ها، مهلت‌ها و نکات کلیدی برای کاهش ریسک و جریمه را یک‌جا و به‌زبان ساده مرور می‌کنیم—به‌ویژه با تمرکز بر آنچه برای صاحب کسب‌وکار، کارفرما یا فرد شاغل در عمل مهم است.

نقشه کلی انواع مالیات بر درآمد

در نظام ایران، «درآمد» بسته به منبع، به چند دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1-درآمد حقوق و مزایا (کارمندان/کارگران)

• ماهیت: مالیات تکلیفی؛ کارفرما مکلف به محاسبه، کسر و پرداخت است.
• وضعیت ۱۴۰۴: معافیت سالانه افزایش یافته و جدول پلکانی جدید ابلاغ شده است.

2-درآمد مشاغل (اشخاص حقیقیِ صنفی/خدماتی)

• مبنا: ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم؛ نرخ‌های پلکانی بر سود خالص (درآمد – هزینه‌های قابل‌قبول) اعمال می‌شود.

3-درآمد اشخاص حقوقی (شرکت‌ها)

• نرخ عمومی: ۲۵٪ بر سود خالص طبق ماده ۱۰۵. مشوق‌ها و نرخ صفر مالیاتی برای برخی فعالیت‌ها/بورسی‌ها برقرار است.

4-درآمد اجاره املاک

• مبنا: ۲۵٪ هزینه‌های فرضی کسر می‌شود و مابقی مشمول نرخ‌های پلکانی ماده ۱۳۱ است.

5-درآمدهای مالی/سرمایه‌ای منتخب

• سود سپرده بانکی اشخاص حقیقی: معاف از مالیات؛ سود سپرده‌ی اشخاص حقوقی جزء درآمد مشمول مالیاتِ شرکت است.
• نقل‌وانتقال سهام در بورس/فرابورس: عموماً مالیات مقطوع (مثلاً نیم‌درصد ارزش فروش) و معافیت‌های گسترده برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری.

نکته: «مالیات بر مجموع درآمد» در بودجه ۱۴۰۴ برخی تکالیف ارسال اطلاعات را برای پرداخت‌کنندگان انواع مزایا پررنگ‌تر کرده اما برای اشخاص عادی، همان قواعد عملیاتی شناخته‌شده (ارسال لیست تا پایان ماه بعد) برقرار است، مگر آنکه سازمان امور مالیاتی خلاف آن را رسمی ابلاغ کند.

مالیات بر درآمد حقوق ۱۴۰۴: معافیت، پلکان‌ها و مهلت‌ها

آستانه معافیت و پلکان‌های ۱۴۰۴

طبق قانون بودجه ۱۴۰۴، سقف معافیت سالانه حقوق به ۲٫۸۸۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال (معادل ۲۴ میلیون تومان در ماه) افزایش یافته و مالیات حقوق به‌صورت پلکانی محاسبه می‌شود. جدول زیر نرخ مالیات را نشان می‌دهد:

یادآوری: برخی مزایای غیرنقدی و عیدی هم سقف‌های معافیت جداگانه‌ای دارند (مثلاً ۲۴۰ میلیون ریال برای عیدی سالانه، ۴۸۰ میلیون ریال برای مزایای غیرنقدی سالانه) که در محاسبه باید لحاظ شوند.

مسئولیت و مهلت ارسال/پرداخت

• کارفرما باید مالیات حقوق را محاسبه، کسر و حداکثر تا پایان ماه بعد از طریق salary.tax.gov.ir ارسال و پرداخت کند (به‌صورت رویه‌ای و طبق راهنماهای اجرا). تأخیر، مشمول جریمه‌های مقرر می‌شود.

مالیات بر درآمد مشاغل (اشخاص حقیقی)

نرخ‌های ماده ۱۳۱ -۱۴۰۴

بر اساس رویه جاری، سود خالص سالانه‌ی صاحبان مشاغل با نرخ‌های پلکانی زیر مشمول مالیات است:

تبصره ماده 100 همچنان برای کسب‌وکارهای خرد برقرار است؛ نصاب فروش/درآمد برای عملکرد 1403 (اظهار 1404) طبق اعلام سازمان امور مالیاتی به‌روزرسانی می‌شود و گروه‌هایی با گردش پایین می‌توانند بدون ارائه دفاتر کامل، مالیات مقطوع بدهند. برای عملکرد 1402، نصاب حداکثر ۵,۶۷۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال مبنا بود. در عملکرد ۱۴۰۳ نیز انتظار می‌رود نصاب رسماً ابلاغ شود.

نکات اجرایی مهم برای صنوف

• صدور صورتحساب الکترونیکی و اتصال به سامانه مؤدیان به‌موجب قانون «پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مؤدیان» الزامی است و در حال تعمیم کامل به گروه‌ها و اصناف است؛ عدم رعایت می‌تواند اعتبار هزینه‌ها و معافیت‌ها را مخدوش کند.
• هزینه‌های قابل‌قبول را مستند کنید (فاکتور الکترونیکی، پرداخت‌های بانکی، قراردادها). هزینه‌های مرتبط با درآمدهای معاف/نرخ‌صفر/مقطوع معمولاً قابل‌قبول نیستند.

مالیات اشخاص حقوقی (شرکت‌ها)

• نرخ عمومی ۲۵٪ طبق ماده ۱۰۵ بر سود خالص اعمال می‌شود. تخفیف‌ها و نرخ صفر مالیاتی برای برخی فعالیت‌ها، مناطق و شرکت‌های بورسی/فرابورسی (طبق مواد ۱۴۳ و ۱۴۳ مکرر و مقررات بورس) برقرار است.
• برای شرکت‌های بورسی، معافیت‌ها و مشوق‌ها تابع رعایت الزامات سازمان بورس و نگهداری سوابق شفاف است. نقل‌وانتقال سهام در بورس به‌طور کلی مشمول مالیات مقطوع و معاف از مالیات بر ارزش افزوده‌ی معامله است.

مالیات بر اجاره (اشخاص حقیقی)

• مطابق قانون، ۲۵٪ از کل اجاره دریافت‌شده (نقدی/غیرنقدی) به‌عنوان هزینه و استهلاکات فرضی کسر می‌شود و ۷۵٪ با نرخ‌های ماده ۱۳۱ مشمول مالیات است. نمونه محاسبه و رویه‌ها در منابع تخصصی به‌روز شده‌اند.

درآمدهای مالی/سرمایه‌ای منتخب

• سود سپرده بانکی اشخاص حقیقی: معاف از مالیات (طبق ماده ۱۴۵). برای اشخاص حقوقی، سود سپرده، درآمد مشمول مالیات شرکت تلقی می‌شود.
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری: عموماً درآمدها و نقل‌وانتقال واحدها، معاف از مالیات بر درآمد و مالیات بر ارزش افزوده هستند (طبق تبصره‌های ماده ۱۴۳ مکرر).
• نقل‌وانتقال سهام در بورس‌های مجاز: مالیات مقطوع (مثلاً ۰٫۵٪ ارزش فروش) اخذ می‌شود و از بابت آن، مالیات دیگری مطالبه نمی‌گردد.

جدول جمع‌بندی مالیات بر درآمد: منبع درآمد، مبنا، نرخ/وضعیت۱۴۰۴

جمع‌بندی

برای مدیریت صحیح مالیات بر درآمد در ایرانِ ۱۴۰۴، کافی نیست فقط «نرخ»‌ها را بدانیم؛ ساختاردهی اطلاعات، کار در سامانه مؤدیان، مستندسازی هزینه‌ها و رعایت مهلت‌ها تعیین‌کننده‌اند. اگر کارفرما هستید، با جدول پلکانی حقوق ۱۴۰۴ و سقف‌های معافیت عیدی و مزایای غیرنقدی کار کنید و ارسال/پرداخت را تا پایان ماه بعد انجام دهید. اگر صاحب کسب‌وکار (حقیقی) هستید، نرخ‌های ماده ۱۳۱، امکان استفاده از تبصره ماده ۱۰۰ (با رعایت نصاب‌های اعلامی) و پیاده‌سازی کامل صورتحساب الکترونیکی را جدی بگیرید. شرکت‌ها نیز باید علاوه‌بر نرخ ثابت ۲۵٪، از مشوق‌های بورسی/نرخ صفر به‌صورت مستند و منطبق بر مقررات بهره ببرند.

نتیجه عملی: با یک چک‌لیست ساده (کنترل واحد پول در محاسبات، نگهداری اسناد الکترونیکی، رصد بخشنامه‌های سازمان امور مالیاتی، و تقویم مهلت‌ها)، ریسک جرایم را به حداقل و نقدینگی کسب‌وکار را بهینه کنید—بدون غافلگیری در فصل اظهارنامه.